მამუკა თავაქარაშვილი XVII ს.

ქართველი პოეტი, კალიგრაფი, მხატვარ-მინიატურისტი, იმერეთის კარისა და ლევან II დადიანის მდივანი

 

 

      მამუკა თავაქარაშვილი მოღვაწეობს იმ პერიოდში, როდესაც დასავლეთ საქართველოში ყალიბდება ორი ერთმანეთის საწინააღმდეგო ბანაკი, რომლებიც ერთმანეთს  ჰეგემონობისათვის  ეცილება.  ძლიერ პოლიტიკურ ერთეულად ყალიბდება ოდიშის სამთავრო, რომელსაც 1611-1657 წლებში ლევან II დადიანი მართავს. მისი მოკავშირეები არიან გურიისა და აფხაზეთის მთავრები. ეს ჯგუფი – დადიან-გურიელ-შერვაშიძის კავშირი -  მრავალწლიან ომს აწარმოებდა გიორგი იმერთა მეფის წინააღმდეგ, რომელსაც მხარს უჭერდა მეფე თეიმურაზი. ერთ-ერთი ასეთი დაპირისპირებისას 1634 წელს ლევანმა ტყვედ იგდო იმერეთის მეფის მომხრეთა დიდი ჯგუფი, რომელთა შორის იყო მამუკა და კახეთიდან ბარძიმ ვაჩნაძე.

      მამუკას მოღვაწეობა ლევან დადიანის, მეცენატისა და პოეტების მფარველის  კარზე  ნაყოფიერი და მრავალმხრივი იყო. მან გალექსა ფირდოუსის “შაჰ-ნამეს” ერთ-ერთი ქართული ვერსია “ზააქიანი”.      ხელნაწერში (S-1591) : “აქა გათავდა ესე წიგნი ბრძანებითა ხელმწიფისა დადიანის ბატონის ლევანისათა და ხელითა მამუკა თავაქალასვილისათა”. მას სპარსულიდან არ გადმოუღია თხზულება, არამედ ხელთ ჰქონდა “მეფეთა წიგნის” ორი ქართული თარგმანი – “უთრუთიან-საამიანი” და “ფრიდონიანი”. ძირითად ნაწილად გამოუყენებია ეს უკანასკნელი. ტექსტი მამუკას გაულექსავს მას შემდეგ, რაც თეიმურაზ I-მა დაწერა “იოსებზილიხანიანი” და “ლეილმაჯნუნიანი”, ე.ი. 1629-1633 წწ.-ებში. პოემის ბოლო ნაწილი არ უნდა ეკუთვნოდეს “ზააქიანს” (დ.კობიძე, კ. კეკელიძე).

მამუკა თავაქარაშვილის სახელს უკავშირდება “შაჰ-ნამეს” კიდევ ერთი ვერსია “უთრუთიან-საამიანი” – ხელნაწერი S-1594. ეს ხელნაწერი  მამუკას მიერაა გადაწერილი და ილუსტრირებული. ფირდოუსის თხზულების სხვა ვერსიების, მაგალითად,“როსტომიანის”, დასურათება დიდ მსგავსებას იჩენს სპარსულ სამინიატურო ხელოვნებასთან. ამ უშუალო ტრადიციულ გავლენასთან ერთად ამ ტიპის მოხატული ქართული ხელნაწერების მინიატურებში გარკვეულად აისახება თვით სპარსულ სამინიატურო ხელოვნებაში XVII-ს-ის II ნახ.-ში გამოვლენილი სწრაფვა რეალობისაკენ და ამავე დროს ქართული ეროვნული ტენდენციებიც.  ეს მიმართულება ღრმავდება “უთრუთიან-საამიანის” მამუკასეულ დასურათებაში, რომლის ილუსტრაციები ქართული ხალხური სახვის მანერითაა შესრულებული (დევები, ბატალური სცენები, საჭურველი და სხვ.) /მინიატურები: 1ვ, 6რვ,15რ,20რ…/

1648 წ.-ს მამუკამ გადაწერა და დაასურათა “ვეფხისტყაოსნის” ნუსხა H-599. ნუსხის მომხატველი ეყრდნობა ქართული მხატვრული შემოქმედების ტრადიციებს. აქ ავტორის ერთგვარად პრიმიტიული, ექსპრესიული მანერა ხვდება თვალს, განსხვავებულია ტექსტის დასურათების პრინციპი, ეპიზოდები ერთ მთლიან სცენებადაა წარმოდგენილი და სიბრტყობრივია; ქართული იერის მატარებელია პერსონაჟთა სახეები, თუმცა ხაზი უფრო მოუხეშავია; ფიგურები უფრო დიდი ზომისაა არასწორი პროპორციებით, ტანსაცმელსა და საჭურველში ქართული ელემენტები ჩანს.  წინა პლანზეა წამოწეული  სურათოვნება და ფერადოვნება. დასურათებაში ასახულია მხატვრის თანამედროვე ქართული სინამდვილე; ამ მინიატურებში წარმოდგენილი საყოფაცხოვრებო დეტალების თუ პერსონაჟთა ტანსაცმლის ნიმუშები ისევ ქართულ ძეგლებშია საძიებელი. ციკლი გარკვეულ მსგავსებას იჩენს ფსალმუნის XV ს.-ის მინიატურებთან. აქ ნაკლებად მჟღავნდება ირანული გვალენა. ამასთანავე გარკვევით ჩანს ის ცვლი¬ლე¬ბებიც, რომელთაც XV-XVII საუკუნეთა განმავლობაში განიცდის ხელოვნების დარგი. 

საგულისხმოა, რომ ხელნაწერში შოთა რუსთაველისა და ქტიტორის, ოდიშის მთავრის ლევან II დადიანის გვერდით თავად გადამწერ-მომხატველის გამოსახულებაცაა, რაც გამონაკლისია ქართულ სამინიატურო ხელოვნებაში.ეს მინიატურა ორ ნაწილად არის გაყოფილი. ზედა ნაწილში სამეფო სამოსელში გამოსახულია ლევან II დადიანი, რომელმაც უბრძანა კალიგრაფს “ვეფხისტყაოსნის” გადაწერა და შეკაზმვა. მის ორივე მხარეს გამოსახულნი არიან ერისკაცები. ლევან დადიანის პორტრეტის შედარება წალენჯიხის, კორცხელის და ხობის მოხატულობასთან ადასტურებს დადიანის პორტრეტის ნამდვილობას. მინიატურის ქვემო ნაწილში მოთავსებულია რუსთაველის გამოსახულება XVII ს.-ის ტანსაცმელში, რომელიც კარნახობს მამუკა მდივანს თავის პოემას. ამ უკანასკნელს ხელში გრაგნილი უჭირავს. იქვეა საწერი ხელსაწყოები. რუსთაველი წარმოდგენილია უწვეროდ და ულვშებით. შემდგომში მელნით აქვს მას წვერი მიხატული. როგორც ჩანს, მომხატველი დამოუკიდებლად მუშაობდა; მას ხელთ არ ჰქონდა პოემის ძველი ილუსტრაციები.

 

 

              წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა:

              ხელნაწერები:

H     H-921, S-1594, HH-599

1.     კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ.2, თბილისი,

2.     ა.ბარამიძე, ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ.2, 1940;

3.     ა.ბარამიძე, შენიშვნები შაჰ-ნამეს ქართული ვერსიების შესახებ, საქარტველოს არქივი, III, 1927

4.     მისივე, როსტომიანი, ქარტული ლიტერატურის ისტორია, II, რუსთაველის სახ. ქარტული ლიტერატურის ინსტიტუტის გამოცემა, თბილისი, 1966

5.     შ. ამირანაშვილი, ქართული ხელოვნების ისტორია, თბილისი, 1971

6.     ი. ხუსკივაძე, ქართული საერო მინიატურა, თბილისი, 1976

7.     ვ. ბერიძე, ძველი ქრთველი ოსტატები, თბილისი, 1967

8.     დ. კობიძე, სპარსული ლიტერატურა, ნაწ. 2, თბილისი, 1947

9.     ს. ყუბანეიშვილი, ლიტერატურული და ხალხური ზააქიანი, “მეცნ. აკად. მოამბე”, 1953, ტ.14, №6

10.    ლ. შერვაშიძე, “ვეფხისტყაოსნის” 1646წ-ის ხელნაწერის მინიატურების ავტორობის შესახებ, “მეცნ. აკად. მოამბე”, 1955, ტ.16, №6