მამუკა ბარათაშვილი

XVIII ს. პირველი ნახევარი, მწერალი, ლიტერატორი

 

 

მამუკა ბარათაშვილი, ვახტანგ VI-ის მხურვალე მხარდამჭრი,  1724 წელს გაჰყვა ვახტანგს რუსეთში და გაიზიარა ყველა ის გაჭირვება და იმედის გაცრუება, რაც წილად ხვდათ სამშობლოდან გადახვეწილ ვახტანგ მეფესა და მისი ამალის წევრებს.  თავდაპირველად მამუკა ბარათაშვილი ასტრახანში ცხოვრობდა, შემდეგ კი გადავიდა მოსკოვში და იქ დასახლდა. საკმაოდ დაახლოვებული პირი იყო ბატონიშვილებთან. მამუკა ბარათაშვილი თავისი დროისათვის  საკმაოდ განათლებული პიროვნება ყოფილა. მონაწილეობდა 1728 წ. რუსეთ-ირანის მოლაპარაკებაში, როგორც რუსეთის დიპლომატიური მისიის წარმომადგენელი. ჩაბმული იყო მოსკოვში მცხოვრებ ქართველ ბატონიშვილთა ლიტერატურულ საქმიანობაში. მისი პოეზია სამშობლოდან გადახვეწილ ქართველ დიდებულებში პოპულარობით სარგებლობდა.

მამუკა ბარათაშვილი ემიგრანტული მწერლობის თვალსაჩინო წარმომადგენელია. 1731 წელს მან მოსკოვში დაწერა პირველი ქართული თეორიული ლიტერატურული ნაშრომი, პოეტიკის სახელმძღვანელო, სახელწოდებით “ჭაშნიკი”, ანუ “ლექსის სწავლის წიგნი”. თავისი შრომის დანიშნულებას ასე განმარტავს პოეტი: “ეს სწავლა დავსწერე, რომ ლექსი ურიგოდ არავის მოუვიდეს”. აქვე ავტორი აღნიშნავს ლიტერატურის დიდ აღმზრდელობით მნიშვნელობას და მოითხოვს შემოქმედისაგან აქტუალურ თემებზე წერას. მამუკა ბარათაშვილის აზრით, პოეზიამ უნდა დანერგოს სიკეთე კეთილის ჩვენებით და არა ბოროტების განქიქებით. ეს მიაჩნდა მას პოეზიის დიდაქტიკური მისიად. ლექსის სრულყოფის საფუძვლად კი გრამატიკისა და რიტორიკის სრულყოფილ ცოდნას აცხადებდა. იგი ილაშქრებდა სპარსოფილების წინააღმდეგ და საზიანოდ მიიჩნევდა ირანული პოეზიის გავლენას ქართულ ლექსზე.

დამწყებ პოეტებს ავტორი “გვარიანი, ენაზე ტკბილათ სათქმელი და მოკლე სიტყვით” წერას ურჩევს, განიხილავს სალექსო ზომებსა და აგებულებას, საუბრობს ლექსის ფორმისა და შინაარსის ურთიერთობის საკითხზე, მოაქვს საილუსტრაციო მასალა.

ვახტანგის ლიტერატურულ წრეში გამიჯნული იყო სასულიერო და საერო მწერლობა. მამუკას რელიგიური შეხედულებანი ნათლად ჩანს მის მიერ “ღვთიური სიყვარულის” დასაბუთებისას. მისი აზრით, სატრფიალო ლირიკა ალეგორიულ-მისტიკური ხასიათის უნდა იყოს.

ნაშრომი შეიცავს მნიშვნელოვან ბიბლიოგრაფიულ ცნობებსაც. მან შემოგვინახა ვახტანგ მეფის რამდენიმე ლექსი, ცნობა, რის მიხედვითაც სულხან-საბა ორბელიანს მიეწერება “ქილილა და დამანას” ლექსების გაწყობა.

ამ ნაშრომში მამუკა დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს საგმირო-სარაინდო თემებს. მას თავადაც გაულექსავს ასეთი თხზულება “ჯიმშედიანი” ვახტანგის ბრძანებით. იგი რიგ შემთხვევაში უმატებს ტექსტს საკუთარ სტროფებს, სადაც ავლენს საკუთარ პოეტურ ნიჭს და შესაძლებლობას.  მას გაუმდიდრებია პროზითი ვერსია დიდაქტიკური სტროფებით, გაუვრცია ან შეუმოკლებია ის მხატვრული ამოცანის შესაბამისად.

“ჯიმსედიანში” მამუკა თავის სოციალურ იდეალს – პატრონყმურ ინსტიტუტს გვიხატავს. იგი აღწერს ამეფო კარის ცხოვრებას, არისტოკრატულ ყოფას და აღნიშნავს, რომ მხოლოდ ომი და სიკვდილი ათანაბრებს ყველას.

პოეტის მიერ შექმნილი ოდა “ქება მეფისა ბაქარისა”, სადაც მეფე ბაქარი, ვახტანგ VI-ის ძე, შექებულია, როგორც ღირსეული მეფე, დიდი პიროვნება და გონიერი მხედარმთავარი, ხაზგასმულია მეფე ბაქარის კეთილშობილური ადამიანური თვისებები.

პოეტის კალამს ეკუთვნის სამიჯნურო სატრფიალო, ღრმა განცდებით დაწერილი მცირე ზომის ლექსები.  მისი შემოქმედების ერთ-ერთ ძირითად მოტივს სოფლის სამდურავი, “ცრუ და მცბიერი წუთისოფლის’ გმობა წარმოადგენს, თუმცა რეალობასთან შერიგებაზეც საუბრობს.

მამუკა ბარათაშვილის შემოქმედებამ შემოგვინახა ორიგინალური სტროფული სტრუქტურით დაწერილი ლექსები, განავითარა ქართული ემიგრანტული მწერლობის ტრადიციები.

გარდაიცვალა პოეტი XVIII ს-ის პირველი ნახევრის მიწურულს მოსკოვში.

 

 

           წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა:

1.     კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბ. 1958

2.     ალ. ბარამიძე, ნარკვევები, II, თბ. 1940

3.     “ჩვენი საუნჯე”, V, თბ. 1960

4.     გ. მიქაძე, მამუკა ბარათაშვილი (ცხოვრება და შემოქმედება), თბ. 1958

5.     ქართული პოეტიკის ქრესტომათია, (XVIII-XIX სს.), თბ. 1954

6.     “ჭაშნიკი”, გ. მიქაძის გამოცემა, თბილისის სახ. უნივერსიტეტის შრომების კრებული, წ. V, თბ. 1950

7.     გ. მიქაძე, მამუკა ბარათაშვილი, ქართული ლიტერატურის ისტორია, შოთა რუსთაველის სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტეს გამოცემა, II, თბ.1966

 

 

 

მოამზადა გულნარა მჭედლიძემ